Η Ελλάδα της φιλοξενίας
και της αειφορίας

Η συνεχής αύξηση της επισκεψιμότητας υποστηρίζει την τουριστική ανάπτυξη, ενισχύει την αισιοδοξία των επαγγελματιών, αλλά δεν μας απαλλάσσει από σημαντικά ερωτήματα. Αυτά σχετίζονται κυρίως με τις υπάρχουσες υποδομές, την αλλοίωση των τοπικών πολιτιστικών στοιχείων και τη φέρουσα ικανότητα περιοχών με υψηλή περιβαλλοντική αξία . Για παράδειγμα, σύμφωνα με δημοσιεύματα το νησί της Σαντορίνης ανταποκρίνεται με δυσκολία στις διαρκώς αυξανόμενες ροές επισκεπτών και αυτό δημιουργεί ένα σοβαρό κίνδυνο για τη φήμη του τουριστικού προϊόντος της περιοχής. Ακόμη, περιοχές NATURA, υποδέχονται πολύ μεγαλύτερο αριθμό επισκεπτών από αυτό που καθορίζεται από την φέρουσα ικανότητα τους, επιβαρύνοντας ιδιαίτερα το φυσικό περιβάλλον και επιφέροντας πολλές φορές μη αναστρέψιμες αλλαγές. Με αυτό τον τρόπο δεν υποβαθμίζεται μόνο το φυσικό περιβάλλον, αλλά και το τουριστικό προϊόν της περιοχής. Η διατήρηση ενός μοντέλου μαζικού τουρισμού μοιάζει να μην είναι το βέλτιστο για την Ελλάδα, καθώς μέχρι σήμερα δεν έχει την αναμενόμενη οικονομική ανταποδοτικότητα, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις ασκεί ήδη υψηλή πίεση στο ιδιαίτερο πολιτισμικό και φυσικό περιβάλλον της χώρας.

Οι δημογραφικές αλλαγές αναγνωρίζονται ως μία από τις σημαντικότερες τάσεις που αναμένεται να επηρεάσουν τον τουρισμό σε παγκόσμια κλίμακα, με κυριότερες από αυτές τη γήρανση του πληθυσμού και τη διεύρυνση της μεσαίας τάξης. Με βάση τις αφίξεις αλλοδαπών το 2017 στην Ελλάδα, το ογδόντα τοις εκατό (80%) περίπου των επισκεπτών προέρχονται από την Γερμανία, Ην. Βασίλειο, Βουλγαρία, ΠΓΔΜ, Ιταλία, Γαλλία, Ρουμανία, Σερβία, Τουρκία, Ολλανδία, ΗΠΑ, Αλβανία, Πολωνία, Κύπρος και Ρωσία . Οι περισσότερες χώρες αυτές εκτιμάται ότι θα υποστούν σημαντικές δημογραφικές αλλαγές, κυρίως τη γήρανση των πληθυσμών τους, και κατά συνέπεια οι ανάγκες και οι επιθυμίες των επισκεπτών θα μεταβληθούν επίσης. Σημαντικές θα είναι επίσης οι επιπτώσεις της πρόσβασης στην διεθνή τουριστική αγορά μια αυξανόμενης μέσης τάξης των ασιατικών χωρών και κυρίως βεβαίως της Κίνας.

Η επιθυμία των επισκεπτών – τουριστών να αποκομίσουν νέες εμπειρίες έχουν οδηγήσει την αγορά στην ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού, που ξεπερνούν το συμβατικό μοντέλο ανάπτυξης και λειτουργίας. Οι εναλλακτικές μορφές τουρισμού στοχεύουν στην σύνθεση ολοκληρωμένων τουριστικών προϊόντων, που παρέχουν στον επισκέπτη μοναδικές εμπειρίες, ξεπερνώντας το συμβατικό μοντέλο τουρισμού. Πλεονεκτήματα του εναλλακτικού τουρισμού είναι ότι χρονικά μπορεί να εκτείνεται εκτός της καλοκαιρινής περιόδου αιχμής και ότι δημιουργεί την ευκαιρία εσόδων από την παροχή συμπληρωματικών υπηρεσιών και προϊόντων. Οι κυριότερες μορφές εναλλακτικού τουρισμού είναι ο αγροτουρισμός που αναπτύσσεται εκτός αστικών κέντρων και μπορεί να έχει διάφορες μορφές, ο φυσιολατρικός τουρισμός ή ο τουρισμός της υπαίθρου, ο πολιτιστικός τουρισμός, ο θρησκευτικός τουρισμός, ο οινοτουρισμός, ο συνεδριακός και ο ιατρικός τουρισμός.

Η υποστήριξη του εναλλακτικού τουρισμού φαίνεται ότι αποτελεί διαχρονικά στρατηγική επιλογή της εθνικής περιφερειακής πολιτικής, καθώς μέχρι σήμερα έχει υποστηριχθεί από πλήθος επιχορηγούμενα και επιδοτούμενα προγράμματα, όπως τα προγράμματα LEADER. Υπάρχουν ακόμη όμως πολύ σημαντικά περιθώρια ανάπτυξης και κυρίως εφαρμογής των στρατηγικών αυτών. Η δημιουργία των δρόμων του κρασιού στην Ελλάδα τα τελευταία 20 χρόνια άνοιξε νέους προορισμούς για τους οινόφιλους επισκέπτες. Τα υφιστάμενα οινοποιεία αναβαθμίστηκαν προβλέποντας νέους ή επεκτείνοντας υφιστάμενους χώρους γευσιγνωσίας. Στα οινοποιεία η τάση αυτή έχει οδηγήσει στην ανάγκη νέας προσέγγισης της λειτουργικής διάταξης. Η επισκεψιμότητα αποτελεί πλέον κεντρικό στοιχείο του κτιριολογικού προγράμματος. Ο σχεδιασμός πρέπει να προβλέψει την διάσταση της επισκεψιμότητας, διασφαλίζοντας την απρόσκοπτη συνύπαρξη όλων των λειτουργικών διαδικασιών με την περιήγηση του επισκέπτη στους χώρους του οινοποιείου. Ταυτόχρονα, ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός καλείται να υπογραμμίσει την άμεση σχέση του οινικού προϊόντος με το φυσικό περιβάλλον και τη πολιτιστική κληρονομιά.

Μία άλλη παράμετρος που φαίνεται ότι μπορεί να επηρεάσει το τουριστικό προϊόν είναι οι αλλαγές του κλίματος. Παρότι δεν μπορεί να υπάρξει μία σαφής πρόβλεψη του κλίματος, ακόμη και για το άμεσο μέλλον, δεν μπορεί κάποιος να παραβλέψει την αύξηση της μέσης θερμοκρασίας , όπως και την αυξημένη συχνότητα εμφάνισης συνεχόμενων ημερών καύσωνα.

Αυτό δημιουργεί μία ανάγκη για κατασκευές που μπορούν να ανταποκριθούν στις ακραίες κλιματικές συνθήκες και να διασφαλίσουν την υψηλή άνεση των επισκεπτών στους εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους.

Ταυτόχρονα, ο τομέας του τουρισμού μπορεί, υιοθετώντας στρατηγικές αειφορίας στις κατασκευές και τις υπηρεσίες, να συμβάλλει σε ένα ποσοστό στην επίτευξη των στόχων που έχουν τεθεί σε διεθνές επίπεδο για τον περιορισμό της υπερθέρμανσης του πλανήτη.

Ο αρχιτέκτονας - μελετητής οφείλει να προβλέψει την ένταξη των συστημάτων θέρμανσης, ψύξης, κλιματισμού και αερισμού στο κτιριακό κέλυφος, χωρίς να υποβαθμίζει την υψηλή αισθητική των εσωτερικών και εξωτερικών χώρων, αλλά ούτε το ακουστικό περιβάλλον. (η ακουστική ποιότητα του περιβάλλοντος)

Οι λύσεις αυτές δεν είναι αναγκαστικά υψηλής τεχνολογίας. Η πρόβλεψη εγκατάστασης συστημάτων και χρήσης τεχνικών ήπιου δροσισμού για παράδειγμα, όπως είναι οι ανεμιστήρες οροφής και ο νυχτερινός αερισμός, είναι στοιχεία ενός ολοκληρωμένου βιοκλιματικού σχεδιασμού.

Σε κάθε περίπτωση η ενσωμάτωση των όποιων τεχνικών λύσεων πρέπει να εντάσσεται σε έναν ολιστικό σχεδιασμό των εσωτερικών και εξωτερικών χώρων μιας μονάδας και της ένταξης της στο φυσικό ή οικιστικό περιβάλλον με γνώμονα την άνεση των χρηστών, την μείωση του λειτουργικού κόστους και τον περιορισμό του περιβαλλοντικού αποτυπώματος.

Η διασφάλιση της δυνατότητας φυσικού αερισμού και φωτισμού αποτελεί καθοριστική παράμετρο του σχεδιασμού, όχι μόνο γιατί συνεισφέρει στην υγιεινή των χώρων και στον περιορισμό της ενεργειακής κατανάλωσης, αλλά και γιατί μπορεί να δημιουργήσει συνθήκες θερμικής άνεσης. Η δημιουργία χώρων με επαρκή και σωστή κατανομή φωτισμού, καθώς και φυσικό αερισμό, αξιοποιεί το μικροκλίμα της περιοχής, εντάσσοντας πρακτικά και το εσωτερικό του κτιρίου σε αυτό. Με αυτό τον τρόπο ο επισκέπτης αντιλαμβάνεται το εσωτερικό του κτιρίου σαν μία συνέχεια του φυσικού περιβάλλοντος, επιτρέποντας σε αυτόν την απρόσκοπτη κίνηση από το εσωτερικό στον περιβάλλοντα χώρο και αντίστροφα.

Σε μία χώρα με έντονη ηλιοφάνεια, όπως η Ελλάδα, ο έλεγχος των ηλιακών κερδών αποτελεί μία ακόμη κρίσιμη παράμετρο του όλου σχεδιασμού καθώς επηρεάζει την επίτευξη οπτικής και θερμικής άνεσης. Παράλληλα μπορεί να αποτελέσει ένα καθοριστικό στοιχείο για την αισθητική του κτιρίου, δημιουργώντας δυνητικά νέους ημι-υπαίθριους χώρους και νέες χρήσεις.

Ο αρχιτέκτονας - μελετητής οφείλει να προβλέψει την ένταξη των συστημάτων θέρμανσης, ψύξης, κλιματισμού και αερισμού στο κτιριακό κέλυφος, χωρίς να υποβαθμίζει την υψηλή αισθητική των εσωτερικών και εξωτερικών χώρων, αλλά ούτε το ακουστικό περιβάλλον. (η ακουστική ποιότητα του περιβάλλοντος). Οι λύσεις αυτές δεν είναι αναγκαστικά υψηλής τεχνολογίας. Η πρόβλεψη εγκατάστασης συστημάτων και χρήσης τεχνικών ήπιου δροσισμού για παράδειγμα, όπως είναι οι ανεμιστήρες οροφής και ο νυχτερινός αερισμός, είναι στοιχεία ενός ολοκληρωμένου βιοκλιματικού σχεδιασμού. Σε κάθε περίπτωση η ενσωμάτωση των όποιων τεχνικών λύσεων πρέπει να εντάσσεται σε έναν ολιστικό σχεδιασμό των εσωτερικών και εξωτερικών χώρων μιας μονάδας και της ένταξης της στο φυσικό ή οικιστικό περιβάλλον με γνώμονα την άνεση των χρηστών, την μείωση του λειτουργικού κόστους και τον περιορισμό του περιβαλλοντικού αποτυπώματος.

Μία άλλη σημαντική παράμετρος του ολοκληρωμένου και βιώσιμου σχεδιασμού, η οποία επηρεάζει την καθημερινή λειτουργία των τουριστικών καταλυμάτων αφορά στη διαχείριση του νερού ως φυσικού πόρου. Ανάλογα με το τύπο του καταλύματος και την περιοχή λειτουργίας τους, μπορούν να υιοθετηθούν διαφορετικές λύσεις εξοικονόμησης και αποδοτικής διαχείρισης του νερού συμπεριλαμβάνοντας τεχνικά συστήματα διαφόρων ειδών, την επανάχρηση νερού, την συλλογή όμβριων υδάτων αλλά και την επιλογή ενδημικών ή ξερικών ειδών φύτευσης ώστε να περιορίζεται η ανάγκη άρδευσης.

Η επιλογή των υλικών εξωτερικών και εσωτερικών χώρων αποτελεί αναπόσπαστο μέρος μίας ολοκληρωμένης αρχιτεκτονικής μελέτης που φιλοδοξεί να στηρίζει την βιώσιμη ανάπτυξη, καθώς επηρεάζει όχι μόνο την αισθητική και υγιεινή των χώρων, αλλά και την περιβαλλοντική συμπεριφορά του κτιρίου.Η επιλογή κατάλληλων υλικών που παράγονται τοπικά ή σε κοντινή απόσταση μειώνουν την περιβαλλοντική επιβάρυνση λόγω μεταφοράς και συνήθως μπορούν να υποστηρίξουν λύσεις που έχουν δοκιμαστεί στις τοπικές κλιματικές συνθήκες. Για παράδειγμα η εφαρμογή της τεχνικής του «σαρδελώματος» στα νησιά των Κυκλάδων διασφαλίζει την αισθητική αρμονία με την μοναδική αρχιτεκτονική της περιοχής, συνεισφέροντας στον έλεγχο των ηλιακών κερδών.

Η επαναχρησιμοποίηση και ανακύκλωση υλικών μπορεί να συνεισφέρει σημαντικά στην περιβαλλοντική συμπεριφορά του κτιρίου και της επιχείρησης, είτε εντάσσεται στην καθημερινή λειτουργία της επιχείρησης ή στην κατασκευή/μετατροπή, ακόμη και αποδόμηση του κτιρίου. Ειδικά στις περιπτώσεις μετατροπής ή ανακαίνισης, η παραγωγή των οικοδομικών αποβλήτων δημιουργεί μεγάλο περιβαλλοντικό πρόβλημα. Συνεπώς, ο συνυπολογισμός της παραμέτρου αυτής στον αρχικό σχεδιασμό αποτελεί παράδειγμα καλής πρακτικής. Όσον αφορά στην ανακύκλωση κατά την λειτουργία της τουριστικής επιχείρησης, είναι και πάλι ευθύνη του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού να εντάξει αρμονικά στους εσωτερικούς και εξωτερικούς χώρους τον εξοπλισμό για τη δυνατότητα ανακύκλωσης. Οι προτεινόμενες ροές ανακύκλωσης που πρέπει να προβλεφθούν στον σχεδιασμό μίας τουριστικής επιχείρησης αφορούν στο χαρτί, μπαταρίες, στπλαστικό, μαγειρικό λάδι και υπολείμματα σαπουνιού ή και στην κομποστοποίηση. Η επιτυχία της επαναχρησιμοποίησης και ανακύκλωσης υλικών κατά την κατασκευή και ανακαίνιση του κτιρίου, όπως και κατά την λειτουργία επιχείρησης, είναι εφικτή μόνο με τον ολοκληρωμένο αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και την επιμελή υλοποίηση του. Παράλληλα βέβαια, κατά την φάση της λειτουργίας, απαιτείται η ενεργή συμμετοχή των εργαζομένων και επισκεπτών.

Ο σχεδιασμός του περιβάλλοντα χώρου αποτελεί συνέχεια του εσωτερικού και καθορίζει τα όρια της τουριστικής μονάδας. Με αυτή την προσέγγιση πρέπει να επιδεικνύεται στον σχεδιασμό η ίδια επιμέλεια με αυτή που έχει δοθεί και στο κτίριο. Η πρόβλεψη στοιχείων σκιασμού, κατάλληλης φύτευσης, υδάτινων επιφανειών ή ακόμη και ανεμοπετασμάτων ή υβριδικών συστημάτων θέρμανσης και δροσισμού μπορούν να αποτελούν αντικείμενο εξειδικευμένης μελέτης, που εντάσσεται σε έναν ολοκληρωμένο σχεδιασμό για την διαμόρφωση χώρων που προσφέρουν υψηλή αισθητική και άνεση. Η αξιοποίηση των χώρων αυτών, οι οποίοι βρίσκονται σε άμεση σχέση με το μικροκλίμα της περιοχής, για αναψυχή ή για την εκτέλεση διαφορετικών δραστηριοτήτων μπορεί να προσφέρει στον επισκέπτη μία μοναδική εμπειρία χαλάρωσης και αναψυχής κάνοντας την επιχείρηση σημείο αναφοράς.

Στο χώρο του τουρισμού η εξασφάλιση των συνθηκών άνεσης πρέπει να επεκτείνεται και σε ένα άλλο επίπεδο: Ο επισκέπτης - πελάτης ταυτίζει την εμπειρία του, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, με μία αίσθηση πολυτέλειας. Η δημιουργία ενός βιώσιμου σχεδιασμού στον τουριστικό τομέα δεν πρέπει να συνδέεται με τον περιορισμό των παροχών προς τον επισκέπτη-πελάτη. Αντίθετα, η δημιουργία νέων συνθηκών και εμπειριών που εντείνουν τη σχέση του επισκέπτη με το φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον αποτελούν άλλη μορφή πολυτέλειας και ένα “feel good factor” που προσελκύει ένα νέο και συνεχώς αυξανόμενο πελατολόγιο: του επισκέπτη που επιλέγει τις βιώσιμες μορφές τουρισμού.

Στην διεθνή αγορά υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός προγραμμάτων που διασφαλίζουν και προβάλουν την φιλο-περιβαλλοντική συμπεριφορά των τουριστικών επιχειρήσεων απονέμοντας ένα σήμα οικολογικής ταυτότητας. Τα σχήματα αυτά λαμβάνουν υπόψη περιβαλλοντικά και άλλα κριτήρια προωθώντας την υιοθέτηση φιλικών προς το περιβάλλον πρακτικών, αναμένοντας από τις βραβευμένες επιχειρήσεις να έχουν στόχους και να επιδεικνύουν αποτελέσματα για την συνεχή τους βελτίωση. Εκτιμάται ότι η βράβευση της τουριστικής επιχείρησης μέσω ενός κατάλληλου εθελοντικού συστήματος, θα συμβάλλει σε ένα βαθμό στη δημιουργία ενός πλαισίου μέσα στο οποίο διαμορφώνονται οι στόχοι και προγραμματίζονται τα βήματα που πρέπει να γίνουν για τη βιωσιμότητα και την αειφορία στο χώρου του τουρισμού.

Βρισκόμαστε μπροστά σε μία σειρά συγκυριών, ευνοούμενες σημαντικά από εξωτερικά γεγονότα, που συνέβαλε σε μία εντυπωσιακή αύξηση των τουριστών. Μία συγκυρία δεν είναι παρά μία προσωρινή συνθήκη και η πρόκληση με την οποία βρισκόμαστε αντιμέτωποι είναι πως θα εκμεταλλευτούμε την ευκαιρία που μας δόθηκε για να υιοθετήσουμε ένα νέο πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης. Πρέπει να ξεφύγουμε από την ταύτιση της Ελλάδας με το μαζικό τουρισμό και να αξιοποιήσουμε τη νέα αυτή τάση διεύρυνσης της περιβαλλοντικής ευαισθησίας του τουριστικού καταναλωτή και κατά συνέπεια την άνοδο του περιβαλλοντικού τουρισμού που αποτελεί μία νέα σταθερά αναπτυσσόμενη πραγματικότητα και όχι ένα συγκυριακό πλαίσιο.

Πρέπει να στραφούμε στον νέο, διαρκώς αυξανόμενο, είδος επισκέπτη: στον ταξιδιώτη που διαθέτει μία περιβαλλοντική παιδεία. Είναι ο ευαισθητοποιημένος επισκέπτης που γνωρίζει ήδη πως δεν πρέπει να λειτουργούμε ως απλοί καταναλωτές, αλλά πως πρέπει να αντιμετωπίσουμε τον εαυτό μας ως χρήστη φυσικών πόρων. Αυτό αποτυπώνεται σε όλα τα επίπεδα του τρόπου ζωής του και κατ’ επέκταση και στην επιλογή των τουριστικών προορισμών του. Η νοοτροπία αυτή γίνεται ολοένα και πιο κοινή όσο διευρύνεται η κατανόηση των καταστροφών που υφίστανται τα οικοσυστήματα του πλανήτη μας. Ο επισκέπτης αυτός είναι διατεθειμένος να δαπανήσει έως και 20% επιπλέον για να ζήσει μία περιβαλλοντικά φιλική ταξιδιωτική εμπειρία, με σεβασμό στον τόπο που επισκέπτεται περιορίζοντας το περιβαλλοντικό αποτύπωμά του, και παραμένοντας συνεπής με τις αρχές της συνύπαρξης του ανθρώπου με τον κύκλο της φύσης, με τη γη. Με την θέσπιση καλών πρακτικών στον τουρισμό μπορούμε όχι μόνο να συμβάλλουμε στη διάσωση του περιβάλλοντος, αλλά και στην ανάπτυξη μιας αποδοτικότερης τουριστικής αγοράς.

Είναι στη δική μας διακριτική ευχέρεια να ενταχθεί στην εξίσωση αυτή και η Ελλάδα επεκτείνοντας το brand της φυσικής ομορφιάς (ήλιος, φύση, κλίμα) στη δημιουργία μίας νέας τουριστικής εμπειρίας χάρη στην δημιουργία μονάδων που εκφράζουν έναν ολιστικό σχεδιασμό της σχέσης τους με το φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον, πληρούν αισθητικά και λειτουργικά κριτήρια, εντάσσονται στην τουριστική περιοχή και στο ευρύτερο πολιτιστικό και φυσικό περιβάλλον και υλοποιούνται με σεβασμό προς την τοπική κοινωνία και την οικονομία της. Στόχος είναι να συνδεθεί ο προορισμός «Ελλάδα» με την έννοια ενός βιώσιμου προορισμού που προσελκύει περιβαλλοντικά ευαισθητοποιημένους επισκέπτες και τους καθιστά φίλους της χώρας που θα την επιλέγουν σταθερά και επαναλαμβανόμενα. Όλα αυτά θα διευκολυνθούν με τη συνειδητοποίηση πως ο ρόλος του ολοκληρωμένου σχεδιασμού με τη συμμετοχή όλων των ειδικοτήτων είναι καθοριστικός παράγοντας για να δημιουργηθούν οι κατάλληλες κτιριακές υποδομές. Σημαντικός παράγοντας επίσης θα είναι η συνεργασία των αρμόδιων φορέων του δημοσίου με την ιδιωτική πρωτοβουλία και ο περιορισμός της γραφειοκρατίας. Πρέπει να δημιουργηθούν οι προϋποθέσεις για μία αειφόρο τουριστική ανάπτυξη που θα βασίζεται, όχι σε μία σχέση περιοδικής εκμετάλλευσης με ακραία φαινόμενα, βίαιης και δυσανάλογης με τις υποδομές του τόπου επιδρομής του τουρισμού για μικρό διάστημα, αλλά σε μία σχέση αμοιβαίας εμπιστοσύνης και ασφάλειας μεταξύ της επιχείρησης και της τοπικής κοινότητας που να περιλαμβάνει και τη δημιουργία νέων, μόνιμων και όχι ευκαιριακών, θέσεων εργασίας.

Βρισκόμαστε μπροστά σε μία συναρπαστική πρόκληση που θα συμβάλλει στην αύξηση του κέρδους όχι μόνο για την τουριστική επένδυση, αλλά και για την τοπική κοινωνία: Η Ελλάδα της φιλοξενίας μπορεί κάνοντας ένα ακόμη βήμα να γίνει η Ελλάδα της αειφορίας.